1 - KONU ANLATIMI

1. Bölüm: BESİNLER VE ÖZELLİKLERİ

Neden Besleniriz?

Canlılar yaşamlarının her döneminde belirli faaliyetlerini gerçekleştirebilmek için enerjiye ihtiyaç duyarlar. Bu enerji ihtiyaçlarını besinlerden karşılarlar. 

Bu yüzden besinler, canlıların hayatında vazgeçilmez bir yere sahiptir. 

Besin ihtiyaçları, bazen hayvansal gıdalardan bazen de bitkisel gıdalardan karşılanarak canlılığın devamlılığı için gereken enerji sağlanmış olur.

Besinlerin İçerikleri ve Görevleri

Besinler içeriklerine göre; karbonhidratlar, proteinler, yağlar, vitaminler, su ve mineraller şeklinde ayrılır. 

Enerji ihtiyacını karşılamak amacıyla tüketilen besinler sadece enerji verici olmakla kalmayıp görevlerine göre; enerji verici, yapıcı-onarıcı ve düzenleyici şeklinde de ayrılabilirler. 

1-KARBONHİDRATLAR

Vücudun, enerji ihtiyacını karşılamak için kullandığı ilk besin grubudur. Bitkisel gıdalarda daha çok bulunur. 

Buğday, pirinç, mısır, yulaf, patates gibi bitkiler bol miktarda karbonhidrat içerir. Tüketmiş olduğumuz ekmek, makarna, pilav gibi yiyecekler de karbonhidrat bakımından zengindir.

2-PROTEİNLER

Yaşamsal faaliyetlerin düzenlenmesinde, büyüyüp gelişmede ve yaraların iyileşmesinde rol oynayan proteinler vücut için vazgeçilmez bir besin çeşididir. Hem yapıya katıldığından hem de onarımda rol aldığından yapıcı-onarıcı besin grubudur. 

Hayvansal ve bitkisel gıdalarda; fasulye,nohut,mercimek, bezelye gibi baklagillerde; buğday, yulaf, çavdar, arpa gibi tahıllarda, kuru yemişlerde, et, balık ve süt ürünlerinde, yumurtada bol miktarda protein bulunur.

3-YAĞLAR

Uzun süreli açlık durumlarında ve karbonhidratların yetersiz kaldığı durumlarda vücut enerji ihtiyacını karşılamak için yağları kullanır. Yağlar, karbonhidratların fazlasının vücutta depo edilmesi ile kullanılmak üzere saklanır. 
Ancak yağların gerektiğinden fazla miktarda depolanması, şişmanlığa daha da ileride obeziteye sebep olur. Hem ikincil enerji kaynağı hem de yalıtım görevi için kullanılan yağlar, hem bitkisel hem de hayvansal gıdalarda bulunur; ayçiçeği, mısır zeytin, yer fıstığı, susam ve soya bitkilerinin tohum ve meyvelerinde, badem, ceviz, fındık, kabak çekirdeği, tereyağ, kaymak, kuyruk yağı, balıkta bol miktarda yağ bulunur.

4-VİTAMİNLER

Vücudumuzda düzenleyici görev yapan vitaminler, sebze ve meyvelerde bol miktarda bulunur. Vücutta hastalıklara karşı direnç sağlar. Vitaminler, altı çeşittir; A, B, C, D, E, K

5-SU ve MİNERALLER

Vücudumuzun %70'i sudan oluştuğundan, su yaşam için vazgeçilmezdir. Vücutta gerçekleşen tüm yaşamsal faaliyetlerin gerçekleşmesi için uygun koşulları ve gerekli ortamı sağlar.

Su ve mineraller, vücutta düzenleyici olarak görev yapar. Yiyecek ve içeceklerle birlikte dışarıdan hazır olarak alınan mineraller, canlılık faaliyetleri için gerekli olan olayların gerçekleşmesinde düzenleyici etkide bulunur. Tükettiğimiz çoğu besinde, sebze ve meyvelerde bol miktarda su ve mineral bulunur. Ayrıca mineraller besinlerde bulunduğu gibi doğada kayaçlarda da bulunabilir.

Mineraller, dişlerin ve kemiklerin güçlenmesinde, kanın pıhtılaşmasında, kasların çalışmasında oldukça önemli bir rol oynar.

Besin Gruplarının Ayırt Edilmesi

Karbonhidrat için;

Bir besin maddesinde karbonhidrat varlığını görmek için kullanılması gereken madde; İYOT ÇÖZELTİSİ (TENTÜRDİYOT)'dir.

Besin maddesine birkaç damla iyot çözeltisi damlatılır. Besin maddesi üzerinde mavi-mor renk oluşursa karbonhidrat içerdiği anlaşılır.

Protein için;

Bir besin maddesinde protein varlığını görmek için kullanılması gereken madde; NİTRİK ASİT ÇÖZELTİSİ'dir.

Besin maddesine bir kaç damla nitrik asit damlatılır. Besin maddesi üzerinde sarı bir renk oluşursa protein içerdiği anlaşılır.

Yağ için;

Bir besin maddesinde yağ varlığını görmek için, besin maddesi bir kağıda sürülür. Kağıtta parlak bir leke oluşursa yağ içeriyor demektir.

Dengeli ve Düzenli Beslenme 

Her besinden vücudumuzun ihtiyacı kadar yeterli düzeyde almaya dengeli ve düzenli beslenme denir. Vücudumuzun her besin çeşidine ihtiyacı vardır. Ancak bu besinleri gereksinimden daha fazla tüketmek sağlığa zararlı olup bazı hastalıklara yol açabilir. 

Obezite, şişmanlık gibi sağlık sorunları, dengeli ve düzenli beslenmemekten kaynaklanmaktadır. Aşırı yağlı ve zararlı yiyecekler damar tıkanıklığı, yüksek tansiyon ve şeker hastalığı gibi sağlık sorunlarına da sebep olmaktadır.

Dengeli ve düzenli beslenme alışkanlığı için alınması gereken besinler ve miktarları şekildeki gibi bir piramitte gösterilebilir;

Bilinçli Tüketici Olalım

Besinleri alırken sağlığımıza zarar verecek tüm koşullardan kaçınmalıyız. Bunun için dikkatli ve bilinçli birer tüketici olmalıyız. Dondurulmuş ve işlenmiş gıdaları tüketmemeye dikkat etmeliyiz.

Bilinçli tüketici, bozuk ve son kullanma tarihi geçmiş ürünleri almayan, aldığı ürünlerin üzerinde TSE damgası bulunup bulunmamasına dikkat eden, tüketici olarak haklarını arayabilen ve başvuracağı kurum ve kuruluşları bilen tüketici demektir.

Aldığımız ürünlerin üzerinde bulunan sembollerin anlamlarını bilmeliyiz.

Paketlenmiş ürün sembolleri

Sigara ve Alkolün Zararları

Sigaranın içerdiği birçok zararlı madde duman ile vücuda girip akciğerlere zarar verir. 

Sigarada bulunan zararlı maddeler

Bu zehirli duman, zamanla akciğerlere yapışarak, akciğerin çalışmasını bozar ve işlev yapamamasına neden olur. Ayrıca bu zehirli maddeler kana karışarak sistemlere zarar verir. 

Sigara içen kişinin akciğeri ile sağlıklı akciğer

Alkol de sigara gibi sağlığa zararlı olan bir maddedir. Tüketilmesinin sonucunda el titremesi, görmede bozukluk, bilinçte bulanıklık, dikkat dağılması gibi etkilere sebep olsa da çok sık tüketilmesi halinde karaciğer gibi bazı organların çalışmasını bozup bazı sistem hastalıklarına neden olur.

Sağlığımıza zararlı olan alkol ve sigara gibi kötü alışkanlıklardan uzak durulmalı, sağlığımıza dikkat etmeli ve çevremizdeki insanları da bu konuda uyarmalıyız.

2. Bölüm: BESİNLERİN SİNDİRİMİ

Besinlerin enerji ihtiyacımızı karşılamak için tüketildiğini öğrendik. Besinler vücuda nasıl alınır? 

Besinlerin vücuda enerji verebilmesi için, en küçük parçalarına kadar ayrılıp kana karışması gerekmektedir. Besinlerin en küçük parçalarına ayrılmasına sindirim denir. Sindirim, sindirim sisteminde bulunan organlar yardımıyla gerçekleştirilir.

Sindirimde Görevli Yapı ve Organlar

Sindirim sistemimizi oluşturan organlar; ağız, yutak, yemek borusu, mide, ince bağırsak, kalın bağırsaktır.

Sindirim sistemi yapı ve organları

Sindirim Organlarının Görevleri

Ağız


Sindirimin gerçeklemeye başladığı ilk organdır. Besinler dişler yardımıyla küçük parçalara ayrılır. Tükürük yardımıyla da yumuşatılır. 
Karbonhidratların sindirimi burada başlar. 


Yutak

Ağızdan gelen sindirilmeye başlanmış besinleri yemek borusuna iletir. Yutkunmaya yarayan organdır, sindirim gerçekleşmez.

Yemek Borusu

Yutaktan gelen besinlerin, mideye iletilmesini sağlar. Sadece mideye iletimi sağlar, sindirim gerçekleşmez.

Mide

Besinlerin toplandığı organdır. Midede bulunan kasların kasılıp gevşemesi ile besinlerin sindirimine devam edilir. Ayrıca salgılanan özel sıvılar ile kimyasal sindirim de gerçekleşir. Proteinlerin sindirimi başlar.

İnce Bağırsak

Mideden gelen parçalanmış ve sindirime uğramış bulamaç halindeki besinlerin sindiriminin tamamlandığı ve kana geçtiği organdır. Tüm besinlerin kimyasal sindirimi tamamlanır ve kana geçmeye hazır hale gelir. Oniki parmak bağırsağı denilen bölgeden kana geçişi başlar.

Kalın Bağırsak

İnce bağırsakta gelen sindirilmiş besin posası içindeki su ve minerallerin emilmesini sağlayan organdır. 

Dişler ve Görevleri

Dişler, ağızda bulunan ve besinlerin küçük parçalara ayrılmasını sağlayan yapılardır. Bu yüzden sindirime yardımcı olurlar.

Görevleri ve şekilleri bakımından birbirlerinden farklılık gösterirler. Yapı ve görevlerine göre dişler; azı dişleri, köpek dişleri ve kesici dişler olarak üçe ayrılır. 18-22 yaşları arasında çıkan azı dişler ise yirmi yaş dişleri olarak adlandırılır.

Görevlerine göre dişlerimiz;

3. Bölüm: VÜCUDUMUZDA BOŞALTIM

Boşaltım Nedir?

Vücudumuzda gerçekleşen bazı faaliyetlerden sonra biriken atik maddeler vücutta uzaklaştırılmak zorundadır. Bu atık maddelerin vücuttan atılış şekli sıvı şeklindedir. Vücuttan atılan bu sıvıya idrar denir.Oluşturulan idrarın vücuttan uzaklaştırılması olayına boşaltım denir. Boşaltımın gerçekleşmesini, boşaltım sistemi yapı ve organları sağlar.

Boşaltım Yapı ve Organları

Boşaltım sistemi yapı ve organları; böbrekler, idrar kanalları (üreter), idrar torbası ve idrar borusu (üretra) 'dur. 

Boşaltım sistemi yapı ve organları

Böbrekler

Boşaltım sistemimizin ana organıdır. Belimizin sağında ve solunda birer tanedir.
Kandaki zararlı maddeleri süzerek ayırır ve idrar borusuna akıtır. Ayrıca kanın su ve tuz dengesini ayarlar. Kandaki diğer fazla maddeleri de ayırarak kanı dengeler.

İdrar Kanalı (Üreter)

Böbreğin kandan süzdüğü atık madde idrardır. İdrarı böbrekten idrar kesesine taşıyan bu yapıya üreter adı verilir.

İdrar Kesesi

Böbreklerde süzülen idrar, belirli bir miktar oluncaya kadar idrar kesesinde toplanır. İdrar kesesi, kandan süzülen idrarın toplandığı ve bir sür bekletildiği yapıdır.

İdrar Borusu (Üretra)

İdrar kesesinde toplanmış idrarın dışarı atılmasını sağlayan kısa borudur.

Farklı Boşaltım Şekilleri ve Organlar

Farklı boşaltım şekillerinde yer alan organlar

Deri

Vücuttaki fazla suyun ve tuzun terleme yoluyla atılmasını sağlar.

Akciğer

Kandaki karbondioksit gazını solunum yoluyla dışarı verir.

Karaciğer

Proteinlerin sindirimi sonucu oluşan zehirli maddeyi, daha az zararlı olan üreye dönüştürür.

Kalın Bağırsak

Besin atıklarının dışkı olarak atılmasını sağlar.

Böbreklerin Sağlığına Dikkat Edelim

Boşaltım sisteminin sorunsuz ve sağlıklı bir şekilde çalışabilmesi için böbreklerin sağlığına dikkat edilmelidir. Böbreklerin sağlıklı çalışması için;

• Vücut temizliğine dikkat edilmeli, bol bol banyo yapılmalıdır.
• Aşırı tuzlu ve baharatlı yiyeceklerin çok tüketilmesinden kaçınılmalıdır.
• Her gün en az 2 litre su içilmelidir.
• Dengeli ve düzenli beslenmeye özen gösterilmelidir.
• Sigara, alkol gibi zararlı alışkanlıklardan uzak durulmalıdır.

ÜNİTE KAVRAMLARI

1) Besin: Canlıların enerji ihtiyaçlarını karşılamak için tükettikleri maddedir.

2) Sindirim: Besinlerin en küçük parçalarına ayrılarak kana karışmasını sağlama işlemidir.

3) Yutak: Ağızdan gelen parçalanmış besinleri yemek borusuna ileten organdır.

4) Mide: Parçalanmış besinlerin sindirilmesi için toplandığı yerdir.

5) Dışkı: Kalın bağırsağın oluşturduğu sindirim atığıdır.

6) Boşaltım: Vücutta oluşan zararlı maddelerin dışarı atılması işlemidir.

7) İdrar: Zararlı maddelerin kana geçmesini önlemek için dışarı atılmak üzere oluşturulan sıvıdır.

8)Böbrek: Kanın süzülmesini sağlayıp, idrarı oluşturan organdır.

9)Üreter: Böbreğin oluşturduğu idrarı, idrar kesesine ulaştıran yapıdır.

10)Deri: Vücutta oluşan aşırı suyu ve tuzu terleme yoluyla atan organdır.

 KAYNAKÇA

- MEB Fen bilimleri ders kitabı (2015) – Ankara

- MEB Fen bilimleri 1. kitap (2015) – Ankara

- http://www.fenokulu.net/yeni/Fen-Konulari/Bolum/5-Sinif-Fen-Bilimleri-Dersi/Vucudumuzun-Bilmecesini-Cozelim/

- http://vucudumuzbilmecesinicozelim.wikidot.com/

- http://selliogfenci.blogspot.com.tr/